بهروز خان‌محمدی، باستان‌شناس در یادداشتی نوشت: جمال‌آباد نام روستایی است از توابع بخش انزل که در حدود ۵۰ کیلومتری شمال ارومیه و سه کیلومتری جنوب غرب مرکز بخش انزل(قوشچی) واقع شده است، این روستا دارای آثار تاریخی ارزشمندی است که کاروانسرای تاریخی جمال‌آباد یکی از آنهاست و علی‌رغم اینکه عمدتاً از مصالح خشتی و گلی ساخته شده بخش‌های قابل توجهی از آن سالم برجای مانده است.
این کاروانسرا به تازگی توسط کارشناسان اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی شناسایی و مورد مطالعه قرار گرفته است، اهمیت این کاروانسرا علاوه بر جنبه تاریخی آن، به‌خاطر قرار گرفتن در مسیر سوق‌الجیشی سلماس- ارومیه و بروز جریانات سیاسی و کشمکش‌های متعددی بوده که در دو قرن گذشته در این منطقه رخ داده است.
آثار تاریخی ارزشمند این روستا شامل کلیسای تاریخی ارمنی سورپ نیشان، کلیسای تاریخی آشوری مار یوخنه، سد تاریخی جمال‌آباد و کاروانسرای تاریخی نویافته جمال‌آباد است.
کاروانسرا در حدود ۷۰۰ متری ضلع غربی روستا بر روی بلندی کم‌ارتفاعی مشرف به رودخانه و روستای جمال‌آباد قرار گرفته است، تاریخ دقیق ساخت کاروانسرا به درستی معلوم نیست ولی از اواخر دوران قاجار در متونی که به این برهه تاریخی مربوط می‌شود به روستای جمال‌آباد و اهمیت آن در مسیر سوق‌الجیشی ارومیه_سلماس اشاره شده است.
ویژگی‌های معماری
مصالح اصلی کاروانسرا از چینه، خشت، ماسه و قلوه سنگ است، پی دیوارهای حصار با استفاده از لاشه و قلوه ساخته شده و به روی آن لایه چینی گلی و چینه‌ای انجام شده است.
در برخی جاها مقطع دیوارها را با خشت ساخته و به روی آن لایه‌ای از کاه‌گل کشیده‌اند، این بنا به فرم مستطیلی به ابعاد ۶۵ در ۷۵ متر و مساحت کلی ۴۸۷۵ متر است دیوارها و حجرات اضلاع شرقی و جنوبی به شدت آسیب‌دیده و بخش عمده و اصلی ان از بین رفته است.
در ضلع غربی و شمالی بقایای تعداد زیادی حجره به چشم می‌خورد، این حجره‌ها به‌وسیله درب‌هایی که در دیوارههای داخلی تعبیه شده، به یکدیگر متصل هستند، تمامی این حجرات دارای طاقچه‌های متعددی هستند که عموما در بدنه حصار اصلی تعبیه شده و دارای طاق‌های هلالی هستند.
آثار برجای مانده حصار کاروانسرا دارای چهاربرج است که در انتهای هر ضلع ساخته شده‌اند، در امتداد ضلع جنوبی کاروانسرا تا نزدیکی روستای جمال‌آباد در ضلع شرقی و تا نزدیکی سد تاریخی جمال‌آباد در امتداد مسیر جنوبی چندین برجک منفرد ساخته شده‌اند، این بناها به عنوان برجک‌های نگهبانی و حفاظتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند، احتمال دیگر استفاده به‌عنوان میل راهنما یا برجک‌های راهنمایی است.
این کاروانسرا در زمان صلح پذیرای مسافران و مهمانان بوده و در زمان جنگ مکانی مناسبی برای دفاع و حفاظت از کاروانیان و اموال آنها به شمار می‌رفته است.
علی‌رغم اینکه این بنا یکی از بناهای مهم تاریخی ارومیه است اما تاکنون ناشناخته مانده است و نقشه آن قابل مقایسه با کاروانسرای شاه عباسی جلفا و کاروانسرای شرکت نفت داخل شهر ارومیه است.
این بنا یکی از حلقه‌های گم‌شده مسیر فرعی جاده ابریشم در شمال غرب کشور است که به همراه کاروانسرای سیمون مهاباد، کاروانسرای شرکت نفت، کاروانسرای جاده سرو و کاروانسرای شهر خوی، اقامتگاه‌های احتمالی بین‌راهی محور فرعی جاده ابریشم در شمال غرب و استان آذربایجان غربی است که از شهر مراغه شروع و پس از طی شهرهای میاندوآب، مهاباد، ارومیه و سلماس به شهر خوی متصل و از آنجا یا از طریق محور خوی_ماکو به سمت نخجوان و پایتخت ارمنستان رفته و یا از طریق مسیر خوی_جاده قطور به سمت وان و قسطنطنیه امتداد داشته است.
به‌طور یقین کاروانسراهای موجود در این مسیر بیش از آنچه امروز باقی مانده، بوده که در اثر مرور زمان و مقاومت اندک مصالح و دلایل دیگر از بین رفته‌اند.
با انجام بررسی و پژوهش‌های بیشتر می‌توان بقایای دیگری از این بناهای ارزشمند را شناسایی کرد، با انجام طرح مرمت و تعیین حریم، ضمن حفاظت، می‌توان از آن به عنوان موزه هنرهای سنتی یا صنایع‌دستی و کاربردهای مشابه، بهره‌های فراون برد.
انتهای پیام/
نظر شما